قرآن پژوهی
کارکردهای اصول فقه در مبانی تفسیر قرآن
نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
سطح چهار فقه و اصول حوزه علمیه قم، پژوهشگر- استاد سطح عالی حوزه
چکیده
اصول فقه، افزون بر زمینه‌سازی چگونگی فهم و استنباط صحیح احکام شرعی، چگونگی فهم و تفسیر متون دینی همانند قرآن و سنت را تبیین می‌کند و به تعبیر کوتاه، منطق فهم دین است. از این رو، آگاهی بر اصول فقه و کاربردی‌کردن آن در تفسیر قرآن، زمینه را برای فهم و درک صحیح، متقن، دقیق، عمیق، به‌روز و کاربردی آیات قرآن کریم فراهم می‌سازد. یکی از کارکردهای بسیار مهم اصول فقه در تفسیر قرآن، تبیین مبانی تفسیر است که به‌منزلۀ علم پیشین به قواعد تفسیر و تفسیر به‌شمار میرود. این مقاله که با روش توصیفی تحلیلی نگاشت شده، به این نتیجه رسیده که کارکرد اصول فقه در مبانی تفسیر در موارد ذیل است: جواز تفسیر قرآن، حجیت ظواهر آن، زبان و شیوۀ بیان و وابستگی معنای آیات قرآن به اراده حق تعالی، خطابات و سازگاری آیات با آیات و سنت. هر کدام از مبانی یاد شده، در تفسیر قرآن و نیز در قواعد تفسیر قرآن آثار مهمی دارد.
کلیدواژه‌ها
- ا‌‌بن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، بیروت: مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.
- احمدبنحنبل، مسند احمدبنحنبل، بیروت: دار صادر، بی‌تا.
- استرآبادی محمدامین، الفوائد المدنیة و الشواهد المکیة، قم: موسسة النشر الاسلامی، 1424ق.
- انصاری، شیخ مرتضی، فرائد الاصول، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1428ق.
- اصفهانی، محمدحسین، الفصول الغرویة، بی‌جا، دار إحیاء العلوم الاسلامیة، 1404ق.
- بحرانی، یوسف، الدرر النجفیة من الملتقطات الیوسفیة، بیروت: دارالمصطفى لإحیاء التراث، 1423ق.
- ترمذی، محمد‌بن‌عیسی، سنن ترمذی، بیروت: دارالفکرللطباعة و النشر و التوزیع، 1403ق.
- جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت: دارالعلم للملایین، 1407ق.
- حاج عاملى، محمدحسین، إرشاد العقول الى مباحث الأصول (تقریرات درس آیت الله جعفر سبحانى تبریزى)، قم: موسسه امام صادق×، 1424ق.
- حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دارالمعرفة، بی‌تا.
- حر عاملی، محمد‌بن‌الحسن، الفصول المهمة فی أصول الأئمة، قم: مؤسسه معارف اسلامى امام رضا×، 1418ق.
- حسن‌بن‌زین‌الدین، معالم‌الدین و ملاذ المجتهدین، قم: موسسة النشر الاسلامی، بی‌تا.
- حسینى تهرانى، سید‌محمدحسین، ولایت فقیه در حکومت اسلام، مشهد: انتشارات علامه طباطبایى، 1421ق.
- حلّى، حسین، بحوث فقهیة، قم: مؤسسة المنار، 1415ق.
- حلی، حسن‌بن‌یوسف، مبادئ الوصول الی علم الاصول، تهران: المطبعة العلمیة، 1404ق.
- حلی، جعفر‌بن‌حسن، معارج الاصول، مؤسسة آل البیت^ للطباعة و النشر، 1403ق.
- حکیم، سید‌محمدباقر، علوم القرآن، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1417ق.
- خراسانی، محمدکاظم، کفایة الاصول، بیروت: مؤسسة آل البیت^ لإحیاء التراث، 1412ق.
- خوئی، سید‌ابوالقاسم، اجود التقریرات (تقریرات درس مرحوم محمدحسین نائینی)، بی‌جا، مطبعة العرفان، 1352ق.
- -------------، البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالزهراء للطباعة و النشر و التوزیع، 1395ق.
- راغب اصفهانی حسین، المفردات فی غریب القرآن، بی‌جا، دفتر نشر کتاب، 1404ق.
- رضائی اصفهانی محمد علی، منطق تفسیر قرآن (1)، قم: مرکز ترجمه و نشر المصطفی، 1392ش.
- سبحانی، جعفر، تهذیب الاصول (تقریرات درس مرحوم امام خمینی ره)، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1405ق.
- سیفی مازندرانی علی اکبر، دروس تمهیدیة فی القواعد التفسیریة، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1428ق.
- سعیدی روشن محمدباقر، تحلیل زبان قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه، 1398ش.
- سیوطی، جلال‌الدین، الدّر المنثور فی تفسیر المأثور، قم: کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، 1404ق.
- شافعی، محمد‌بن‌ادریس، کتاب المسند، بیروت: دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
- شاکر، مبانی و روش‌های تفسیر، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1376ش.
- صادقی حسن، اعجاز قرآن در اندیشه و آثار آیت الله جوادی آملی، قم: مؤسسه اسراء، 1397ش.
- صدر، سید‌محمد باقر، دروس فی علم الاصول، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، بی‌تا.
- صدوق، محمد‌بن‌على، عیون أخبار الرضا×، تهران: نشر جهان، 1387ق.
- صفوی سید‌محمدرضا، بازخوانی مبانی تفسیر، قم: پژوهشگاه علوم فرهنگ اسلامی، 1391ش.
- عسکرى، حسن‌بن‌عبدالله، الفروق فی اللغة، بیروت: دارالافاق الجدیدة، 1400ق.
- عیاشی، محمد‌بن‌مسعود، کتاب التفسیر، تهران: چاپخانه علمیه، 1380ق.
- علم الهدی، سید‌مرتضی، الذریعة الی اصول الشریعة، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1348ش.
- عیاشی، محمد‌بن‌مسعود، کتاب التفسیر، تهران: چاپخانه علمیه، 1380ق.
- فاضل لنکرانی، محمد، جامع المسائل، قم: انتشارات امیر قلم، بی‌تا.
- کاظمی، محمدعلی، فوائد الاصول (تقریرات درس مرحوم محمدحسین نائینی)، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1409ق.
- کریمی مصطفی، مبانی تفسیر قرآن، قم: مرکز آموزش مجازی و نیمه‌حضوری فرهنگ و معارف اسلامی وابسته به موسسه امام خمینی، 1399ش.
- کلینی، محمد‌بن‌یعقوب، الکافی، تهران: دارکتب الاسلامیة، 1363ش.
- لجنة تألیف القواعد الفقهیة و الاصولیة التابعة لمجمع فقه اهل البیت^، قواعد اصول الفقه علی مذهب الامامیة، قم: مرکز الطباعة و النشر لمجمعی العالمی لاهل البیت^، 1423ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت: موسسة الوفاء، 1403ق.
- مرتضوی لنگرودی سید‌مرتضی حسینی، التقریرات العالیة فی اصول الفقه (تقریرات درس مرحوم نائینی)، قم: آثار نفیس، 1443ق.
- مروج، سید‌محمدجعفر، منتهی الدرایة، قم: انتشارات دارالکتاب جزایری، 1415ق.
- مسلم نیشابوری، مسلم‌بن‌حجاج، صحیح مسلم، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
- معرفت محمدهادی، علوم قرآنی، قم: مؤسسه فرهنگی التمهید، 1385ش.
- معین محمد، فرهنگ فارسی، تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر، 1362ش.
- مکارم شیرازى، ناصر، استفتاءات جدید، قم: انتشارات مدرسه امام على‌بن‌ابى‌طالب×، 1427ق.
- مظفر محمدرضا، اصول الفقه، قم: مرکز النشر مکتب الإعلام الاسلامی، 1415ق.
- موسوی سبزواری، سید‌عبدالاعلی، مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة اهل بیت^، 1409ق.
- میرزای قمی، ابوالقاسم، قوانین الاصول، قم: المکتبة العلمیة الاسلامیة، 1378ق.
- نراقى، محمدمهدىبنابىذر، انیس المجتهدین فی علم الأصول، قم: مؤسسه بوستان کتاب، 1388ش.
واعظ حسینی سید‌محمد سرور، مصباح الاصول (تقریرات درس مرحوم آیت‌الله خوئی)، قم: مکتبة الداوری، 1409ق.