مستندات قرآنی اصل تناسب جرم و مجازات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، قم، ایران

چکیده

اصل تناسب جرم و مجازات، یکی از اصول مهم حقوق کیفری است. ادله قرآنی اصل مزبور در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته و آیات متعددی از قبیل آیۀ 40 سورۀ شوری: )وَ جَزَاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُهَا(؛ کیفرِ بدى، مجازاتى است همانند آن‏» و آیۀ 194 سورۀ بقره: )فَمَنِ اعْتَدَى عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَیْکُمْ(؛ و (به‌طور کلّى) هر کس به شما تجاوز کرد، همانند آن بر او تعدّى کنید! و از خدا بپرهیزید» و آیۀ 126 سورۀ نحل: )وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ(؛ و هرگاه خواستید مجازات کنید، تنها به‌مقدارى که به شما تعدّى شده کیفر دهید»؛ مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. در دلالت آیات مذکور بر اصل تناسب جرم و مجازات تردیدی وجود ندارد و این امر مورد اذعان مفسران و فقها است. تحقیق پیشِ رو که به روش کتابخانه‌ای و‌ توصیف و تحلیل داده‌ها انجام شده، از مجموع ادله به نتایج ذیل دست یافته است: 1. مقدار مجازات نباید از میزان جرم ارتکابی شدیدتر باشد؛ 2. تناسب جرم و مجازات مطلق نیست و در مواردی که ارتکاب فعل همانند رفتار مجرم حرام است، تناسب جرم و مجازات قابل اعمال نیست؛ به‌عنوان مثال: نمی توان در مقابل دشنام، مجازات آن را دشنام قرار داد؛ 3. مراد از تناسب و مماثلت، تناسب دقیق و صددرصدی نیست؛ 4. تأثیر این اصل در ابواب حدود، قصاص، دیات و تعزیرات قابل توجه است.

کلیدواژه‌ها

  1. قرآن مجید.
  2. آشوری، محمد، عدالت کیفری، تهران: گنج دانش، 1376.
  3. ابن‌عباد، صاحب، المحیط فی اللغة، عالم الکتاب، بیروت، بی‌نا، اول، 1414ق.
  4. ابن‌فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.
  5. ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دارالفکر، 1414ق.
  6. اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائده و البرهان، قم: نشر اسلامی، 1416ق.
  7. اردبیلى، احمد بن محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تهران: کتابفروشی مرتضوی،‌ بی‌تا.
  8. اردبیلی، محمد علی، حقوق جزای عمومی، تهران: نشر میزان،1382.
  9. امام خمینی، روح الله موسوی، تحریر الوسیله، قم: دارالکتب الاسلامیه، اسماعیلیان، بی‌تا.
  10. امین اصفهانی، سیده نصرت، مخزن‌العرفان فی تفسیر القرآن، تهران: نهضت زنان مسلمان، 1361.
  11. بهبهانى، محمدباقر بن محمد اکمل، حاشیة مجمع الفائدة و البرهان، قم: مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی، اول، 1417ق.
  12. توحیدی‌فر، محمد، بررسی وضعیت اصل فردی کردن مجازات‌ها در حقوق کیفری ایران، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، تهران: دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، 1372.
  13. جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، تحقیق: احمد عبدالغفور عطار، بیروت: دارالعلم للملایین، 1407ق.
  14. حائرى تهرانى، میر سید على‏، مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر، تهران: دارالکتب الاسلامیه‏، اول، ‏1377.‏
  15. حسینى شیرازی، سید محمد، الفقه، السلم و السلام، بیروت - لبنان: دارالعلوم للتحقیق و الطباعة و النشر و التوزیع، اول، 1426ق.
  16. حسینی همدانی، سیدمحمد، انوار درخشان در تفسیر قرآن، تحقیق: محمدباقر بهبودی، تهران: کتابفروشی لطفی، 1404ق.
  17. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم: مؤسسة آل البیت^ لاحیاء التراث، 1414ق.
  18. حلّى،‌‌ ابن‌ادریس، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دوم، 1410ق.
  19. حلی، جعفر بن‌ الحسن، شرائع الاسلام، تهران: انتشارات استقلال، 1409ق.
  20. حلی، حسن بن یوسف بن المطهر الاسدی، ارشاد الاذهان، قم: نشر اسلامی، 1410ق.
  21. حلی، حسن بن یوسف بن المطهر الاسدی، قواعد الاحکام، قم: نشر اسلامی، 1413ق.
  22. حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة، 1412ق.
  23. حلی، حسن بن یوسف، تلخیص المرام فی معرفة الاحکام، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1421ق.
  24. خسروانی، علیرضا، تفسیر خسروی، تحقیق: محمدباقر بهبودی، تهران: انتشارات اسلامیه، 1390ق.
  25. خوانساری، سید احمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، تهران: مکتبة الصدوق، 1355ش.
  26. خویى، سید ابو القاسم موسوى، مصباح الفقاهة (المکاسب)،‌ ‌بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  27. دهخدا، علی‌اکبر و دیگران، لغت‌نامه، تهران: مؤسسه لغت‌نامه دهخدا و دانشگاه تهران، 1373ش.
  28. رحمدل، منصور، تناسب جرم و مجازات، تهران: سمت، 1389.
  29. رحیمی نژاد، اسمعیل، «مجازات‌های نامتناسب: مجازات‌های مغایر با کرامت انسانی»، فصلنامه حقوق، تهران: دانشگاه تهران، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، تابستان1387.
  30. زبیدی، سید محمد مرتضی حسینی، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق: علی شیری، بیروت: دارالفکر، 1414ق.
  31. زحیلی، وهبة بن مصطفی، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت: دارالفکر المعاصر، 1418ق.
  32. زحیلی، وهبة بن مصطفی، تفسیر الوسیط، بیروت: دارالفکر المعاصر، 1422ق.
  33. زراعت، عباس، حقوق جزای عمومی، تهران: ققنوس، 1385.
  34. ساریخانی، عادل، حقوق جزای عمومی اسلام، تهران: پیام نور، 1385.
  35. سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، تحقیق: مؤسسة المنار، قم: دفتر آیت الله سبزواری، 1413ق.
  36. شهید أول، محمد بن جمال الدین مکی العاملی، اللمعة الدمشقیة،‌ بیروت: دارالفکر، 1411ق.
  37. شهید اول، محمد بن مکی عاملی، القواعد و الفوائد، قم: مکتبة المفید، بی‌تا.
  38. شهید ثانی، زین الدین بن علی عاملی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، اول، 1413ق.
  39. شهید صدر، سید محمد، ماوراء الفقه، بیروت: دارالأضواء للطباعة و النشر و التوزیع، اول، 1420ق.
  40. شیبانی، محمد بن حسن، نهج البیان عن کشف معانی القرآن، تحقیق: حسین درگاهی، تهران: بیناد دایرة المعارف اسلامی، 1413ق.
  41. صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، تحقیق: حسین اعلمی، بیروت: مؤسسة الاعلمی، 1404ق.
  42. صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم: نشر اسلامی، 1404ق.
  43. صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، قم: کتابفروشى داورى، 1386ق.
  44. طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: نشر اسلامی، 1417ق.
  45. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، تحقیق: ابوالقاسم گرجی، تهران: انتشارات دانشگاه، 1377.
  46. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1372.
  47. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفة، 1412ق.
  48. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: احمد قصیر عاملی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
  49. طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم: انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، اول، 1407ق.
  50. طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1390ق.
  51. طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تحقیق: محمدباقر بهبودی، المکتبة المرتضویة، 1388ق.
  52. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1364ش.
  53. طوسی، محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى، بیروت: دارالکتاب العربی، دوم، 1400ق.
  54. طیب، سیدعبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات اسلام، 1378.
  55. عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، قم: مؤسسة آل البیت^ لاحیاء التراث، 1410ق.
  56. عبد الرحمان، محمود، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة،‌ بی‌جا، بی‌نا،‌ بی‌تا.
  57. عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1376.
  58. فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله سیوری، کنز العرفان فی فقه القرآن، تحقیق: سید محمد قاضی، تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1419ق.
  59. فاضل هندی، محمد بن حسن بن محمد الاصفهانی، کشف اللثام، قم: کتابخانه مرعشی نجفی، 1405ق.
  60. فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
  61. فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، تحقیق: مهدی مخزومی، ابراهیم سامرائی، قم: مؤسسة دارالهجرة، 1410ق.
  62. ‌‌فضل‌الله، سید محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت: دارالملاک، 1419ق.
  63. فیض، علیرضا، مقارنه و تطبیق در حقوق جزاى عمومى اسلام، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، چاپ دوم، 1370.
  64. قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، 1383.
  65. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق: سید طیب موسوی جزائری، قم: دارالکتاب، 1404ق.
  66. کاشانی، فتح الله، تفسیر منهج الصادقین، تهران: کتابفروشی علمی، 1336.
  67. کاظمی، جواد بن سعید، مسالک الافهام الی آیات الاحکام، تهران: المکتبة المرتضویة، 1365.
  68. کتاب مقدس (عهد عتیق و عهد جدید)، ترجمه: فاضل خان همدانی، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول،1380.
  69. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1363.
  70. گلپایگانی، سید محمد رضا، الدارالمنضود، قم: دارالقرآن الکریم، بی‌تا.
  71. ماوردی، علی بن محمّد، الأحکام السلطانیّة، مکتب الإعلام الإسلامی، 1406ق.
  72. محسنی، مرتضی، دوره حقوق جزای عمومی کلیات حقوق جزا، کتابخانه گنج دانش، چاپ دوم، 1375.
  73. مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی (شرح الفقیه)، قم: انتشارات اسماعیلیان، 1414ق.
  74. محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی، 1406ق.
  75. مراغی حسینى، میرعبدالفتاح، العناوین الفقهیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
  76. مرعشى نجفى، سید شهاب الدین، القصاص على ضوء القرآن و السنة، قم، بی‌نا، بی‌تا.
  77. مشکینى، میرزا على، الفقه المأثور، قم: نشر الهادی، دوم، 1418ق.
  78. مصطفوی، حسن، تفسیر روشن، تهران: مرکز نشر کتاب، 1380.
  79. مظلومان، رضا، جرم شناسی (کلیات)، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۵۳.
  80. معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1376.
  81. مکارم شیرازی، ناصر، الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، ‏ قم‏، مدرسه امام على بن ابى‌طالب×‏، 1421ق‏.
  82. مکارم‌شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1374.
  83. موسوى اردبیلى، سید عبدالکریم، فقه الحدود و التعزیرات، قم: مؤسسة النشر لجامعة المفید رحمه الله، دوم، 1427ق.
  84. میرزای قمی، ابوالقاسم، جامع الشتات، تحقیق: مرتضی رضوی، تهران: انتشارات کیهان، 1375.
  85. نجفی خمینی، محمدجواد، تفسیر آسان (منتخب از تفاسیر معتبر)، تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1398ق.
  86. نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، قم: المکتبه الاسلامیه، 1404ق.
  87. نجفى، کاشف الغطاء، على بن محمد رضا، النور الساطع فی الفقه النافع، نجف اشرف: مطبعة الآداب، اول، 1381ق.
  88. نجفى، کاشف الغطاء، حسن بن جعفر بن خضر، أنوار الفقاهة - کتاب المکاسب، نجف اشرف: مؤسسه کاشف الغطاء، اول، 1422ق.
  89. نجفى، کاشف الغطاء، جعفر بن خضر مالکى، القواعد الستة عشر، نجف اشرف: مؤسسه کاشف الغطاء،‌ بی‌تا.
  90. نوبهار، مقاله «مقررات کیفری، جرایم و مجازات‌ها در تورات»، نامه مفید، شمارۀ 17، ۱۳۷۸.
  91. نوربها، رضا، زمینه حقوق جزای عمومی، تهران: گنج دانش، 1385.
  92. نوروزی فیروز، رحمت‌الله، حقوق جزای عمومی«مجازات»، تهران: نشر میزان، اول، 1390.
  93. ویل دورانت، تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام، تهران: چاپخانه اقبال، دوم، 1381.
  94. هاشمى شاهرودی، سید محمود، (جمعى از پژوهشگران زیر نظر شاهرودى)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت^، قم – ایران: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت^، اول، 1426ق.
  95. یزدیان جعفری، جعفر، چرائی و چگونگی مجازات، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1391.

یزدیان جعفری، جعفر، «اصل تناسب جرم و مجازات (چرائی و چگونگی آن)»، نامة مفید (فصلنامه)، قم: دانشگاه مفید، شمارۀ 67، 1387.