قرآن پژوهی
جایگاه عقل در شیوه تفسیری قرآن به قرآن در کتاب المیزان
نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
دانش‌آموخته حوزه علمیه قم، دکتری فلسفه دانشگاه اصفهان
چکیده
آنچه موجب تفاوت شیوه تفسیری قرآن به قرآن از دیدگاههای ظاهرگرا در فهم وحی میشود، توجه به نقش عقل در شکلگیری این شیوه فهم است. با تأمل در اصولی که علامه طباطبایی در تفسیر المیزان به‌خصوص در بخش مقدمه ذکر میکنند، مشخص میشود این شیوه تفسیری در بستر توافق حداقلی عقل و وحی شکل میگیرد. این توافق حداقلی به شکل سلبی این چنین قابل بیان است که گزاره‌های عقلانی در تناقض یا تضاد با وحی نیستند. با این حال توافق عقل و وحی در تعاملی رو به رشد و سازنده، در این شیوه تفسیری تبدیل به توافق حداکثری و ایجابی میشود. این توافق ایجابی و حداکثری در این چهارچوب محقق میشود که عقل هرچند از لحاظ زمانی مقدم بر اثبات وحی است، وحی از لحاظ شرافت و رتبه، مقدم بر عقل است. عقل با تصدیق گزاره فوق، ابتدا در نسبت با وحی، نقش پذیرنده معارف وحیانی در فهم مفهوم و تشخیص مصداق را دارد و پس از گذراندن دو مرحله مذکور، با شکوفاکردن استعدادها و تواناییهای خود در مرحله سوم یعنی مرحله نظریهپردازی به تبیین، نقد و بررسی مفاهیم عقلی و استدلال بر آنها میپردازد. با تبیین این مدعا مشخص میشود ذکر مباحث فلسفی در تفسیر المیزان، تکمیل‌کننده شیوه تفسیری قرآن به قرآن است و نمیتوان آنها را مباحثی استطرادی یا مغایر با این شیوه تفسیری دانست.
کلیدواژه‌ها
- ابراهیمی دینانی، غلامحسین؛ ماجراهای فکر در اندیشه اسلامی؛ تهران: طرح نو، 1375.
- ابراهیمی، محسن؛ «تحقق معنا و مصداق در تفسیر و تطبیق قرآن کریم از نگاه علامه طباطبایی»، قرآن شناخت؛ ش1 (پیاپی 16)، بهار و تابستان 1395، ص32 ـ 38.
- ابن‌سینا؛ الشفاء؛ سعید زاید؛ قم: کتابخانه آیت الله مرعشی، 1404ق.
- ـــــ؛ الاضحویة فی المعاد؛ چ1، تهران: نشر شمس تبریزی، 1382.
- استرآبادی، محمدامین؛ الفوائد المدنیه؛ قم: دار النشر لاهل البیت، ١٣۶٣.
- اوسی، علی و سیدحسن میرجلیلی؛ روش علامه طباطبایی در تفسیر المیزان؛ تهران: نشر بین الملل، 1381.
- علوی مهر، حسین؛ روش‌های و گرایش‌های تفسیری؛ قم: اسوه، 1384.
- حیدری، کمال؛ اصول التفسیر و التأویل؛ چ2، قم: دار فراقد للکتابه و النشر، [بیتا].
- ربانی گلپایگانی، علی؛ عقل و دین در پرتو قرآن کریم؛ قم: رائد، 1396.
- طباطبایی، محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ قم: اسماعلیان، 1371.
- ـــــ؛ علی و فلسفه الهی؛ چ1، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1388.
- ـــــ؛ قرآن در اسلام؛ تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1354.
- ـــــ؛ الرسائل التوحیدیه؛ بیروت: مؤسسه نعمان، [بیتا].
- معرفت، هادی؛ التفسیر و المفسرون؛ مشهد: الجامعة الرضویة للعلوم الاسلامیه، 1418ق.
- مودب، سیدرضا؛ روش‌های و گرایش‌های تفسیری؛ قم: اشراق، 1381.
- ملاصدرا؛ الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة العقلیه؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1981م.
- ـــــ؛ تفسیر القرآن الکریم؛ قم: بیدار، 1366.
- Aquinas,Thomas; Summa Theologiae; second part of second vol. (S. S), Appendices and Glossaries by Thomas Gilby O. P.; Cambridge: Black friars, 1964.
- Gilson, Etienne; Reason And Revelation In The Middle Ages; New York & London: Charles Scribner's sons, 1939.